Топ-спартсмен XIX стагоддзя з Ваўкавыска: дарыў стыль, меў асабістага спонсара, яго лічыў вялікім чэмпіён свету (кажуць, спужаўся супернічаць на піку формы)
Геній шахмат, якому было нудна ў іх гуляць.
На «Трыбуне» не так даўно выходзіў матэрыял пра тое, што белспорт адлічвае сваю гісторыю не з савецкіх часоў, як перыядычна спрабуе пераканаць сістэма, а з больш ранняга перыяду, і, у прыватнасці, быў прадстаўлены на Алімпійскіх гульнях ужо ў 1912-м.
А ці ведалі вы, што хлопец з простага беларускага мястэчка на стыку XIX і XX стагоддзяў стаў сапраўднай зоркай свайго віду спорту? Яго стыль гульні атрымліваў захопленыя водгукі, за сустрэчы гатовы былі плаціць вялікія грошы, ён абыгрываў чэмпіёна свету, а потым і сам змагаўся за гэтае званне. Перанясёмся больш чым на 100 гадоў таму і раскажам пра гэта падрабязней.
Давід Яноўскі нарадзіўся 25 мая 1868 года ў сям'і купца-ліцвіна і дачкі яўрэйскага асветніка, якія жылі ў Ваўкавыску. У той час у горадзе было крыху больш за 3 тысячы жыхароў і, як пісалі афіцэры Расійскай імперыі, «няма нават кірмаша, рамёствы нікчэмныя, заработная плата нізкая». Па сведчаннях сучаснікаў, сваё дзяцінства Яноўскі амаль ніколі не ўзгадваў, і таму расказаць пра беларускі этап жыцця Давіда немагчыма.
Праз некаторы час пасля яго нараджэння сям'я пераехала ў Лодзь. Там Давід захапіўся шахматамі - несумненна, на гэта паўплываў старэйшы брат Хаім, вядомы папулярызатар шахмат у тагачаснай польскай частцы Расійскай імперыі. Калі малодшы брат пачаў дэманстраваць перспектывы, яго адправілі на навучанне ў Варшаву - тады буйны шахматны цэнтр. Але каб зарабіць гульнёй, гэтага было недастаткова - і ў 18 гадоў Яноўскага ўпершыню заўважылі ў Парыжы, дзе квітнелі гульні на стаўкі і грашовыя турніры.
У французскай сталіцы, куды канчаткова пераехаў да 23 гадоў, малады Давід зрабіў уражанне – не маючы як такой адукацыі, мог падтрымаць дыялог аб вышэйшай матэматыцы або антычнай літаратуры на французскай, англійскай, нямецкай, польскай і рускай (а таксама свабодна валодаў беларускай, літоўскай, ідышам і іўрытам). Звалі яго ў прэсе то рускім, то палякам, прадстаўляць ён неўзабаве стаў Францыю, але грамадзянства яе так і не атрымаў, застаўшыся з дакументамі Расійскай імперыі. Тыя, хто пакідаў пра яго ўспаміны, нязменна вылучалі тры фірмовыя рысы: першая - аддаваў перавагу элегантным касцюмам (Яноўскі лічыўся ўзорам стылю ў шахматным свеце), другая - яго несуцішна цягнула да гульні ў казіно, дзе Давід нярэдка спускаў прызы за шахматныя поспехі ў той жа дзень.
Трэцяй рысай была нянавісць да нічыіх за дошкай. І гэта ў час, калі ўжо перамаглі ідэі першага афіцыйнага чэмпіёна свету Вільгельма Стейніца - пазіцыйная гульня, што вядзе да нічыёй у чаканні хіба што памылкі суперніка. Як пісаў шахматыст Рудольф Шпільман, "Яноўскага не раз перамагалі, прапанаваўшы яму ў "зручны" момант нічыю, якія ён ненавідзеў і аддаваў перавагу прайграваць". Таксама яго супернікі ўвесь час адзначалі, што Давід быў «карэктным падчас партый і невыносным пасля паразаў» - ды і пасля перамог ён не раз славесна чапляў супернікаў, напрыклад, прапаноўваў наступны матч з імі пачаць без аднаго каня, а неяк наогул дайшоў да таго, што прапанаваў суперніку чатыры партыі форы ў матчы, які быў бы для яго рэваншам.
У 1891-м Яноўскі набраў вагу ў Парыжы і стаў гуляць у модным тады шахматным "Кафэ дэ ля Рэжанс", дзе збіраліся масцітыя прафесіяналы і гатовыя шчодра іх узнагародзіць заможныя аматары. Давіду пасля некалькіх перамог учынілі матчавую сустрэчу з адным з найлепшых у кафэ, якую прыезджы выйграў, а ў 1892-м стаў другім на чэмпіянаце ўстановы (фактычна гэта было першынство Францыі). Тады ж Яноўскаму аддалі прыз за самую прыгожую партыю - такіх у яго кар'еры пасля будзе значна больш, чым за выйгрышы турніраў. У 1894-м Давіда паслалі на турнір у Лейпцыг - гэта было першае французскае прадстаўніцтва на міжнароднай шахматнай арэне за дзесяцігоддзе. Паралельна ён пачаў каментаваць свае і не толькі партыі для шахматных старонак газет - пасля займаўся гэтым шмат гадоў і нават рэдагаваў спецыялізаваны часопіс.
Поспехі маладога гульца ацаніў нідэрландскі жывапісец з багатай сям'і Леанардус Саламон (знаёмыя называлі яго проста Леанардус, і ў выніку ён, абгуляўшы скарачэнне імя, зрабіў «Нардус» афіцыйным прозвішчам). Ён горача любіў шахматы і спансаваш многіх гульцоў, але гэтым яго дачыненне да спорту не абмяжоўвалася - ён быў нядрэнным фехтавальшчыкам і на АГ-1912 узяў бронзу ў складзе зборнай Нідэрландаў у камандных спаборніцтвах. Стаўленне Нардуса да Яноўскага было да крайнасці захопленым - мецэнат не толькі ездзіў з пратэжэ па турнірах, забяспечваючы яго пражыванне і харчаванне, але і штомесяц вылучаў "стыпендыю", на якую можна было весці жыццё на шырокую нагу (праўда, Яноўскі працягваў амаль усё спускаць у казіно). Кампенсацыя патрабавалася невялікая - рэгулярна гуляць з Нардусам простыя партыі для яго задавальнення. Па сведчанні шахматыста Уільяма Уінтэра, праз шмат гадоў Яноўскі не вытрымаў і пасля чарговай партыі заявіў патрону, што «такога ідыёта ў шахматах яшчэ не сустракаў», пасля чаго пазбавіўся сяброўства і фінансавай падтрымкі.
Леа Нардус назірае за матчам Яноўскага (справа) і Фрэнка Маршала
У канцы XIX стагоддзя Яноўскі выйграваў усё больш паядынкаў у топавых супернікаў, займаў прызавыя месцы ў самых прэстыжных турнірах - і пачаў задумвацца пра матч за званне чэмпіёна свету. Тады падобныя паядынкі не рэгуляваліся якой-небудзь міжнароднай федэрацыяй - трэба было проста дамовіцца з дзейным чэмпіёнам пра саму сустрэчу і яе фармат. У 1899-м такім быў Эмануэль Ласкер - Яноўскі перасекся з ім на адным з турніраў, прайграў партыю, але кінуў чэмпіёнскі выклік. Ласкер пагадзіўся яго прыняць, але хацеў, каб матч доўжыўся да 8 перамог - Яноўскі ж настойваў на 10, як было раней у такіх сустрэчах. У выніку Эмануэль проста адмовіўся, хаця ўсе астатнія ягоныя ўмовы былі выкананыя – у газетах пісалі, што проста пабаяўся сілы суперніка, які знаходзіўся на піку формы.
Яноўскі працягваў гуляць і часта выйграваць, замацаваўшыся ў шахматным топе - а яшчэ пра захоплены прыём зорнага гульца ў мясцовых клубах з майстар-класамі па адначасовай гульні і іншымі актыўнасцямі пісалі газеты Брытаніі, Нямеччыны, ЗША, адзначаючы ветлівасць Давіда з тымі, хто шукаў яго ўвагі . Праўда, у 1905-м Яноўскі саступіў у матчавай сустрэчы з Фрэнкам Маршалам з ЗША - і, можна сказаць, перастаў быць галоўным прэтэндэнтам на матч за шахматную карону. Ласкер у 1907-м згуляў якраз з Маршалам - і абараніў тытул.
У 1908-м Нардус арганізаваў на сваёй віле рэванш Яноўскага з Маршалам - Давід выйграў і неўзабаве адправіў выклік Зігберту Таррашу, новаму галоўнаму прэтэндэнту на карону Ласкера. Зрэшты, выклік быў праігнараваны - а Ласкер выйграў у Тарраша. Але Нардус так верыў у свайго фаварыта, што ўключыў грашовы рэсурс - і спачатку прапанаваў 2,5 тысячы франкаў (вялікія па тых часах грошы) за матч на сваёй віле Яноўскага з Ласкерам усяго з чатырох партый. Давід ледзь не стварыў сенсацыю - нават вёў 2:1, але супернік здолеў зраўняць лік. Тым не менш матч за карону паміж тымі ж супернікамі здаваўся справай вырашанай.
19 кастрычніка 1909-га такі матч пачаўся ў Парыжы - перамагаў той, хто набярэ больш у 10 партыях, а абодвум удзельнікам гарантавалася па 4 тысячы франкаў плюс яшчэ 2 тысячы пераможцу (Нардус уклаў 6 тысяч сваіх). Але гуляць было дазволена толькі 4,5 гадзіны ў дзень, пасля чаго партыю адкладалі на заўтра, што Яноўскаму, гульцу запала, было ў матчы з разважлівым Ласкерам зусім невыгодна. Давід змог выйграць толькі адзін матч дзякуючы свайму напору - яшчэ два скончыліся нічыёй, а ў астатніх Ласкер выйграваў, нярэдка таму, што супернік памыляўся пры настойлівых пошуках сваёй перамогі. Пры гэтым аказалася, што Эмануэль так і не пацвердзіў наўпрост, што гэта быў менавіта матч за чэмпіёнства - таму ў некаторых спісах гэтая сустрэча не фіксуецца такой, у адрозненне ад матча з Карлам Шлехтэрам, які адбыўся праз пару месяцаў (была цяжкая нічыя 5:5, але так Ласкер абараніў тытул).
«Упартасць, з якой Яноўскі ў зусім нічыйных пазіцыях працягваў гуляць на выйгрыш, годная шкадавання. Яноўскі - аптыміст, ён усюды бачыць ружы, не заўважаючы шыпоў, адсюль пераацэнка сваіх магчымасцяў», - занатаваў шахматыст Георг Марка.
Яноўскі (злева) і Ласкер у матчы ў 1909-м
У 1910-м Яноўскаму намаганнямі Нардуса (паставіў 5 тысяч франкаў для пераможцы) атрымалася дамовіцца з Ласкерам яшчэ на адзін матч - ужо дакладна афіцыйна за званне. Напярэдадні сустрэчы Яноўскі зладзіў, як зараз сказалі б, трэшток (хоць і непацверджаны публічна) - у прэсе перадавалі нібы словы Давіда, што гэта не Ласкер выйграе, а прайграюць яго супернікі, а партыі Эмануэля не маюць "мастацкай каштоўнасці" і ставяцца "хутчэй да даміно». Ласкер не адказваў, а за сталом абраў звыклую стратэгію вымотвання - напрыклад, трэцяя партыя пры рэгламенце ў чатыры гадзіны гульні ў дзень працягнулася чатыры дні, на працягу якіх Яноўскі абараняўся і ў выніку ўсё ж пагадзіўся на нічыю - а пасля гэтага ў чацвёртай партыі «праспаў» фігуру і адносна хутка прайграў. Не спрыяла Давіду і тое, што, па сведчаннях відавочцаў, замест сну па начах ён не першы раз знікаў у клубах, дзе гулялі ў карты і іншыя азартныя гульні.
Пасля трэцяй паразы (у партыі, якая была для Давіда выйгрышнай) Яноўскі нібыта сказаў: «Ласкер гуляе ў такія тупыя шахматы, што я проста не магу глядзець на дошку». Следам ён здабыў трэцюю нічыю ў матчы - а потым прайграў пяць партый запар, некаторыя і за адзін дзень, і матч быў скончаны. 8-0 па перамогах, 9,5-1,5 па ачках - Ласкер па ліку вынес суперніка ў адну брамку. Але, як пісаў Эдуард Ласкер (аднафамілец Эмануэля і таксама шахматыст), на наступны дзень пасля заканчэння матча Давід сказаў, што толькі рады, што ўсё скончылася, і зараз можна заняцца «значна цікавейшай гульнёй» - і стаў тлумачыць прыдуманую ім сістэму, якая нібыта падвышае шанцы выйгрышу ў рулетку.
«Яноўскі быў вялікім шахматыстам, але сярэднім спартсменам і слабым псіхолагам. Ён мог дзесяць разоў трымаць у руках выйгрыш, але, шкадуючы растацца з партыяй, урэшце ўпэўнена яе прайграваў», - запісаў аб сваім суперніку пазней Эмануэль Ласкер.
У 1911-м Яноўскага запрасілі на прэстыжны (15 гросмайстраў клюнулі на прызавы фонд у цэлых 50 тысяч франкаў) турнір у іспанскі Сан-Себасцьян. Там ён сустрэў тады будучага чэмпіёна свету Хасэ Капабланку, які пачынаў кар'еру. І да 53-га ходу Давід канчаткова заблытаў суперніка сваімі нечаканымі паваротамі партыі - заставалася зрабіць пераможны ход, пасля якога ў Капабланкі не было шанцаў. Але Яноўскі і сам стаміўся - і фатальна памыліўся. Кубінец скарыстаўся гэтым і праз 13 хадоў прымусіў суперніка здацца, а Давід яшчэ дзве гадзіны (ішоў разбор партыі) не мог зразумець, што ж зрабіў не так, пакуль яму проста на гэта не ўказалі. Капабланка пазней выйграў увесь турнір, што стала першым крокам на шляху да сусветнай славы, а Яноўскі, шакаваны сваім пралікам, стаў толькі 12-м, але галоўнае - расчараваўся ў сабе. Больш ён не заяўляў публічна, што здольны выйграць тытул чэмпіёна свету, хаця і змог узяць у Капабланкі рэванш у 1913-м, прычым на Кубе.
У 1914-м Яноўскага арыштавалі на турніры ў Мангейме - пачалася Першая сусветная вайна, «рускія» ў Нямеччыне сталі непажаданымі. Але пазней Давіда адпусцілі, і ён змог выехаць у Швейцарыю, а потым у Францыю, адкуль перабраўся ў ЗША, прадказаўшы еўрапейскім шахматам "смерць мінімум на 20 гадоў". У Амерыцы ён таксама выйграў нямала гульняў і нават безвынікова прапаноўваў матчавую сустрэчу Капабланке, але ў 1922-м прайграў (зноў жа, знаходзячыся ў татальна выйгрышнай пазіцыі) 10-гадоваму Сэмюэлу Рашэўскаму, якога планаваў разграміць, што, вядома, ударыла па яго рэпутацыі. Калегам ён па-ранейшаму нярэдка прызнаваўся, што гуляць яму бывае надта сумна.
Адна з апошніх прыжыццёвых фатаграфій Яноўскага была выкарыстана для маркі серыі «Гросмайстры» пошты Малі.
У 1924-м Яноўскі вярнуўся ў Парыж і дзеля гульняў крыху паездзіў па Еўропе. Кажуць, будаваў планы на будучыню, але яго стан пагаршаўся праз хваробу, якая на той час дрэнна лячылася, - сухот. Сяброў, якія маглі б дапамагчы, у Давіда не засталося - страціў сам з-за сваёй рэзкасці. Да гонару Нардуса, даведаўшыся пра рэзкае пагаршэнні стану былога таварыша, Леа выслаў на лячэнне немалую суму грошай. Але, нажаль, не дапамагло і гэта - у пачатку 1927-го, прыехаўшы ў французскі Йер на чарговы турнір, Яноўскі адчуў сябе дрэнна, быў змешчаны ў прыватную лякарню, але 15 студзеня сканаў. "Гэта быў сапраўдны мастак шахмат", - напісаў у сваім некралогу American Chess Bulettin.
У гонар Яноўскага засталося названа некалькі шахматных прыёмаў. Адзін з іх, варыяцыю ферзевага гамбіта, нярэдка выкарыстоўваў дзеючы чэмпіён свету Магнус Карслен.
Пры падрыхтоўцы матэрыялу выкарыстаны нататкі ў друкаваных выданнях канца XIX – пачатку XX стагоддзяў і ўспаміны, сабраныя ў кнізе Сяргея Варанкова і Дзмітрыя Плісецкага “Давід Яноўскі”.