Піянер Чыж шмат чаго пабудаваў для спорту Беларусі (той жа футбольны манеж): звычайна з адмашкі Лукашэнка, і хоць траціў мільёны, наўзамен атрымліваў куды больш
Асаблівасці нацыянальнага бізнесу.
У пачатку 2023-га пачаўся рэжымны суд над экс-уласнікам футбольнага мінскага «Дынама» Юрыем Чыжом. Былога фаварыта Лукашэнка абвінавачваюць па чатырох артыкулах крымінальнага кодэкса - тут і незаконнае атрыманне сродкаў, і махлярства, і нясплата падаткаў.
Розных каламутных схем у бізнесах Чыжа відавочна было нямала, але адна з іх наўрад ці стане прадметам разгляду цяперашняй сістэмы - важкія беніфіты ўраджэнец вёскі Собалі атрымліваў, калі будаваў які-небудзь спартовы аб'ект па просьбе або даручэнні Аляксандра Лукашэнка. Хоць узвядзенне ці, прынамсі, рэканструкцыя розных арэн часам была цікавая Чыжу і без прывязкі да былога палітычнага паплечніка.
Узгадваем галоўныя спартовыя будоўлі Беларусі, да якіх меў дачыненне ў мінулым прыдворны мільянер.
Футбольны манеж
Першы вядомы спартыўны аб'ект, да якога прыклаўся "Трайпл", - комплекс палёў на праспекце Пераможцаў: капітальны рамонт інфраструктуры пачаўся яшчэ ў маі 1999-га (нават раней, чым Чыж па дакументах прыйшоў у футбол), але кампанія бізнесмена, здаецца, праводзіла толькі другі этап работ, які ўключаў абнаўленне спартзал і іншых памяшканняў комплексу. У верасні 2001-га глядзець на працу прыехаў Аляксандр Лукашэнка, незадоўга да таго аб'яўлены пераможцам прэзідэнцкіх выбараў (першых і, на жаль, не апошніх у суверэннай Беларусі без раўнапраўнай барацьбы кандыдатаў). Лукашэнку быццам бы ўсё спадабалася, але галоўнай ён паставіў іншую мэту - з'яўленне крытага футбольнага манежа. Тэрміны былі пастаўленыя вельмі жорсткія: да снежня 2001-га - праект, да снежня 2002-га - гатовае збудаванне (хоць па нарматывах такое будавалася амаль тры гады). Адказнымі былі названыя рэжымны выканкам Мінска, АБФФ і асабіста Чыж.
Працы ў выніку пачаліся толькі ў сакавіку 2002-га - але Чыж справіўся: манеж быў адкрыты 26 снежня таго ж года. Праўда, тады ніхто не казаў, што аб'ект будаваў менавіта бізнесмен. Па афіцыйнай версіі, фінансаванне ў памеры 13,4 млрд тагачасных рублёў (прыкладна 8,5 млн долараў) забяспечваў выканкам, а генпадрадчыкам выступаў дзяржаўны будтрэст. Акрамя таго, АБФФ прасунула манеж у рамках праграмы ФІФА «Гол» - і за міжнародны рахунак прыехала практычна ўсё электроннае «начынне» тыпу табло, а таксама штучны газон за 400 тысяч долараў. Роля «Трайпла» жа нібыта абмяжоўвалася тым, што кампанія «ўласнымі сіламі змантавала ўнікальныя па памерах і тэхнічных характарыстыках вокны і вітражы».
За дзень да адкрыцця паглядзець на манеж прыбыў сам кіраўнік ФІФА Ёзэф Блатэр - праўда, у Беларусь ён прыехаў, па вялікім рахунку, перасцерагчы Лукашэнку ад умяшання ў справы АБФФ (тады па патрабаванні дыктатара федэрацыя перанесла справаздачна-выбарчую канферэнцыю, на якую ён яшчэ і заявіўся з выступам, і "міжнароднікі" ў чарговы раз пагражалі банам).
Ну а на самім адкрыцці зноў было сола Лукашэнка – той называў манеж «цудам» і «помнікам», а таксама выдаў фразу: «Займайцеся спортам, гуляйце ў футбол, і палітыка да вас прыйдзе сама сабой». Пасля гэтага асабіста выйшаў паспытаць поле, дзе згулялі ветэранскія дружыны мінскага "Дынама" і зборнай Беларусі і Расіі (Лукашэнка чамусьці капітаніў у першай, якая выйграла 4:2). Недзе ў працэсе «сімвалічны ключ» атрымлівалі «юныя футбалісты», сярод якіх зачасаўся Арцём Быкаў.
Для кіравання збудаваннем было створанае ТАА "Манеж", заснавальнікамі якога сталі гарвыканкам, АБФФ і "Трайпл". Аднак у бізнес-колах запісвалі юрыдычную асобу адназначна ў групу кампаній Чыжа. Ну а навіна пра тое, што роля бізнесмены ў пабудове была асаблівай, шырока разышлася толькі пасля яго разжалавання з фаварытаў у 2016-м (з заснавальнікаў «Манежа» «Трайпл» пасля знік) – выданне «Штодзённік» напісала: «У 2002 годзе Чыж збудаваў футбольны манеж і перадаў яго гораду [Мінску], стаўшы першапраходцам дзяржаўна-прыватнага партнёрства па-беларуску».
Пад такім ракурсам ужо не супадзеннем выглядае, што ў тым жа 2002-м, калі забяспечвалася хуткасная будоўля манежа, менавіта Чыж змог скарыстацца дзяржзачысткай непажаданага бізнесу і ўвайсці на беларускі нафтавы рынак, які дзякуючы «шэрым схемам» прыносіў неверагодны прыбытак. Замацаваўся ў новай для сябе сферы бізнесмен на доўгія гады.
Гарналыжны комплекс «Лагойск»
Яшчэ адно збудаванне з'явілася праз жаданне Лукашэнка, які, па ўспамінах самога Чыжа, «літаральна захварэў на ідэю» стварыць гарналыжны цэнтр, аналагічны сочынскай Чырвонай паляне, куды ездзіў катацца на лыжах тады і працягвае дагэтуль. Над выбарам месца думаць не прыйшлося - на Лагойск паказвалі нейкія аўстрыйцы, якія «ўвесь час дурылі мазгі» Лукашэнку. Чыж з'ездзіў і ў Лагойск, і ў расійскія комплексы - і сказаў, што возьмецца за будаўніцтва, "калі, вядома, будзе забяспечана разумная падтрымка дзяржавы і самастойнасць у прыняцці рашэнняў".
У выніку ў чэрвені 2003-га Лукашэнка зацвердзіў план будаўніцтва, дзе «Трайпл» ужо адкрыта выступіў заказчыкам, а тэрмін для здачы першага пускавога комплексу быў зноў вельмі сціслым - да 1 снежня 2003-га. Як паведамлялася, за гэты час трэба было распрацаваць і зацвердзіць праект, выселіць з кампенсацыяй людзей з шэрагу зямельных участкаў, пабудаваць усе інжынерныя сеткі, саму гарналыжную трасу, пункт пракату і рэстаран (пазней павінны былі дадацца гасцініца, крытыя тэнісныя корты і лядовыя пляцоўкі).
Нядзіўна, што ў тэрмін Чыж ўсё-такі не паспеў - але спазніўся ненашмат: у канцы студзеня 2004-га, пасля васьмі месяцаў будоўлі, першая ў краіне 700-метровая гарналыжная траса (з першай жа падвеснай канатнай дарогай для дастаўкі на яе) прыняла першых наведвальнікаў. Выдаткі ўжо на гэтым этапе ацэньваліся ў 7 млн долараў, але падкрэслівалася, што ўсё гэта прыватныя ўкладанні (хоць зарабляў Чыж усё роўна дзякуючы дзяржаве).
Было таксама агучана, у чым заключалася "падтрымка дзяржавы" - "Трайплу" было дазволена паралельна праектаваць і будаваць, а на ўвоз абсталявання з-за мяжы дазволілі адтэрміноўку выплаты пошлін. Афіцыйнае адкрыццё адбылося 21 лютага - вядома, прыязджаў Лукашэнка і перарэзаў стужачкі, узяўшы Чыжа ў напарнікі.
Бонус за тое, што ўдалося дагадзіць Лукашэнку, Чыж атрымаў у выглядзе права на пастаяннае выкарыстанне 50 гектараў дзяржзямлі ля трас, дзе бізнесмен у выніку адкрыў катэджны пасёлак «Лагожаск». Праўда, праект не ўзляцеў - што гатовыя дамы, што землі пад будаўніцтва (а Чыж мог прадаць і тое, што атрымаў толькі на правах карыстання, так) чаканага прыбытку не прынеслі. У выніку ў 2015-м сям'я Чыжа ўзяла некалькі ўчасткаў для сябе.
На сайце «Лагойска» пазначана, што ён і зараз адносіцца да «Трайпла».
Лядовы палац у Бярозе
І зноў ініцыятарам з'яўлення аб'екта нібыта выступіў Лукашэнка - у сярэдзіне 2000-х ён стаў актыўна заяўляць, што беларускія мільянеры такімі "сталі за 5-10 гадоў", у той час як на Захадзе да гэтага даводзіцца ісці "стагоддзямі" (і хто гэта, цікава, дапамог такой неверагоднай хуткасці ўзбагачэння), а таму павінны абавязкова дапамагаць сваім родным мясцінам, "малой Радзіме". Ну а чым яшчэ Чыжу было парадаваць свайго палітычнага куміра - аматара хакея, калі не лядовым палацам? Пра яго будучае з'яўленне сам Лукашэнка і паведаміў - у верасні 2007-га сказаў, што ўраджэнец вёскі Сабалі Бярозаўскага раёна забяспечыць з'яўленне ў райцэнтры аб'екта з лядовай пляцоўкай, "шматфункцыянальнай залай" і басейнам (які ў выніку быў узведзены асобна). Тэрмін з'яўлення быў гадавы - да 1 верасня 2008-га.
У 2008-м, праўда, грымнуў фінансавы крызіс, і Чыж зноў спазніўся, але зноў ненадоўга - адкрылі арэну 23 снежня 2008-га матчам, што прадказальна, каманд Лукашэнка і Брэсцкай вобласці (госці выйгралі 10:7). Лукашэнка таксама паспеў назваць Чыжа «піянерам у добрай справе» і паабяцаць, што тым, хто таксама пачуе ягоны заклік, «усё абавязкова залічыцца». Самому Чыжу зачынілася больш чым тоўста - у 2008-м яго кампаніям даручылі, даўшы палёгкі, узводзіць па ўсёй краіне дамы для вайскоўцаў, а ўзамен бізнесмен пачаў атрымліваць прынадныя ўчасткі пад забудову ў Мінску (праўда, за зямлю пад галоўны праект, вядомы дом праз раку ад Палаца спорту, прыйшлося ў даважку пабудаваць невялікі лядовы палац ў студэнцкім гарадку - тут Чыж спазніўся на два гады).
Да 2016-га «Трайпл» цалкам забяспечваў жыццё бярозаўскага «ледавіка», аплачваў амуніцыю і выезды юным хакеістам, а яшчэ цалкам утрымліваў адкрытую ў зальнай частцы палаца секцыю любімай Чыжом барацьбы. Але калі ў бізнесмен з'явіліся праблемы, прадказальна забарахліла і арэна - ратавалі яе доўга і з цяжкасцю, але далі рады. Вярнуўшыся з-за кратаў, Чыж у сэзоне-2020/21 нават паруліў уласнай хакейнай камандай з гаворачай назвай «Сабалі», якая гуляла ў палацы ў беларускім Д3 у асноўным бярозаўскімі выхаванцамі. Але потым бізнесмен зноў загрымеў у СІЗА, а вось каманда да гэтага часу гуляе ў Бярозе і нават зараз ідзе ў ліку лідараў Д2.
У колькі абышлося Чыжу ўзвядзенне і шматгадовае ўтрыманне лядовага палаца, застаецца толькі здагадвацца. Затое дакладна вядома, колькі хочуць атрымаць за арэну цяпер - яе некалькі разоў спрабавалі прадаць на аўкцыёне ў 2022-м, апошняя прапанова складала каля 2 млн долараў, але на яе ніхто не пагадзіўся. Пасля такога развіцця падзей з 1 жніўня новыя таргі прызначаць нават не спрабавалі.
«Дынама-Юні»
Наогул, гэты стадыён на ўскрайку Мінска бізнесмен набыў гатовым - у кастрычніку 2008-га ў «Дарыды» Уладзіміра Дзялендзіка: той тады як раз вырашыў, што больш не хоча скакаць пад дудку АБФФ, і згортваў свой футбольны праект у «вышцы», а Чыж быў не супраць абзавесціся прыватным стадыёнам для свайго мінскага «Дынама» (у 2007-м думаў будаваць новы ва Уруччы, але абраў лягчэйшы варыянт). Клуб адразу ж пасля набыцця арэны заявіў пра планы па мадэрнізацыі і перайменаванню аб'екта.
З другім было лёгка - стадыён, уласна, з «Дарыды» стаў «Дынама-Юні». А вось пра рэканструкцыю сур'ёзна загаварылі толькі ў пачатку 2012-га - арэну збіраліся перапрафіляваць у цэнтр падрыхтоўкі для дзіцячага футбола, і пад гэта дабудаваць гасцініцу-інтэрнат, медцэнтр і адміністрацыйна-офісны будынак. Усё гэта думалі зрабіць да канца 2014-га - а далей пачаць апгрэйд ужо самага стадыёна, ды так, каб на ім можна было гуляць усе кваліфікацыйныя раўнды еўракубкаў, у прыватнасці, павялічыць умяшчальнасць з 4 тысяч да 7 тысяч месцаў.
Работы на стадыёне пачаліся пасля сезона-2012 - але застапарыліся пасля зняцця часткі сядзенняў і брыля. У пачатку 2014-га Чыж наракаў, што клубнае кіраўніцтва магло пачакаць і даць камандзе правесці на «Дынама-Юні» сезон-2013, бо не былі гатовыя дакументы на маштабную перабудову. Заадно на стадыёне раздумаліся павялічваць колькасць месцаў. Але рэканструкцыя ўсё ніяк не паскаралася. Толькі ў сярэдзіне 2015-га ў "Дынама" выказалі надзею на сканчэнне работ у 2017-м, але пры гэтым самі не разумелі, як паспець у гэты тэрмін. Неўзабаве пасля заявы на стадыёне знеслі частку трыбун.
У 2016-м затрыманне Чыжа «дабіла» праект зменаў на «Дынама-Юні». Далей агучваліся самыя розныя планы, а нейкія актыўныя работы пайшлі толькі ў 2018-м - але заявы пра тое, што да канца таго года цалкам даробяць хаця б адну трыбуну, зноў выявіліся перабольшаннем. А ў 2019-м у Чыжа «Дынама» адабралі - і далей рэканструкцыя стадыёна да бізнесмена ўжо дачынення не мела. У 2020-м на паўгатовай арэне стала гуляць жаночае «Дынама-БДУФК», а новае ўрачыстае адкрыццё «Дынама-Юні» прайшло 3 верасня 2021-га - зноў з Лукашэнкам, які запатрабаваў ад мужчынскай каманды чэмпіёнства-2022 (але яго не паслухаліся) . Чыж на цырымоніі прысутнічаць не мог - знаходзіўся ў СІЗА.
"Дынама" і Нацыянальны стадыён
У 2015-м Чыж прызнаўся: прычына, па якой ён цягне з «Дынама-Юні» - нявызначанасць па буйнейшым стадыёне. Спроб увайсці ў вялікія футбольныя будоўлі ў бізнесмена было дзве - і абедзве без асаблівых вынікаў.
У канцы 2012-га, калі на рэканструкцыю закрывалі стадыён «Дынама», Лукашэнка сабраў нараду (абмяркоўвалі, ці адмаўляцца ад ужо падпісанай дамовы з вугорскай кампаніяй, чые ўмовы раптам перасталі падабацца) – і Чыж заявіў, што гатовы ўкласці ажно 30 мільёнаў долараў. Узамен хацеў, каб у ФК «Дынама» Мінск «была магчымасць стварыць яшчэ адзін стадыён» (навошта гэта было патрэбна - пытанне рытарычнае). У выніку ў траўні 2014-га Лукашэнка загадаў праводзіць рэканструкцыю «Дынама», які да таго моманту паўтара гады ішоў да запусцення, сіламі выключна дзяржструктур, і не выяўляецца ніякіх звестак пра тое, што фінансаваў працэс Чыж або «Трайпл». Сам бізнесмен у канцы 2014-га на прамое пытанне адказаў шчыра: "У гэтым праекце мы не ўдзельнічаем", - прычын не растлумачыўшы.
Зрэшты, усё і так было відавочна. Бо ў жніўні 2014-га Лукашэнка накіраваў Чыжа ў іншы бок - Нацыянальнага футбольнага стадыёна, які сабраліся будаваць па суседстве з «Трактарам». Указам прадугледжвалася, што ТАА "Дынама-Арэна" (зноў фармальна заснаванае рэжымным выканкамам Мінска, АБФФ і "Трайплам", але адназначна ўсімі ўспрыманае як Чыжоўскае) замовіць будаўніцтва і стадыёна, і гандлёвага цэнтра побач, якія трэба было ўзвесці да 31 снежня 2018-га. Зямля для гэтага выдзялялася без аўкцыёну, а таксама былі прапісаныя шматлікія ільготы. Неўзабаве пасля выхаду ўказа было абвешчана пра дамоўленасці з нямецкім праекціроўшчыкам (а яшчэ стадыён прэтэндаваў на матчы Еўра-2020, але наўрад ці ва УЕФА паставіліся да заяўкі сур'ёзна).
У пачатку 2015-га Чыж заявіў, што сітуацыя «падвісла»: «Каб асобна не займацца ўзвядзеннем уласнай арэны, мы пагадзіліся на долю ў будаўніцтве нацыянальнага стадыёна, гэта адны і тыя ж выдаткі. Чакаю рашэння па ім, не бяру на сябе ініцыятыву, бо з'яўляюся тым, каго вядуць». Увесну таго ж года быў абвешчаны новы тэндэр, на якім супернічалі венгерскі і кітайскі праекты - і апошні да лістапада выйграў. Так і ішоў час - будаўніцтва не рухалася, а ў 2016-м праз затрыманне Чыжа вялікія пытанні стаў выклікаць і гэты яго праект.
У выніку ў 2017-м Лукашэнка заявіў, што стадыён рыхтуецца прыняць у падарунак ад Кітая, а рэальны рух на будоўлі пачаўся толькі ў 2022-м - і як бы хутка кітайцы ні скончылі працу (збіраюцца ўжо ў гэтым годзе), аб'ект з поўным правам можна называць даўгабудам.
